रमेश कुमार-२६ जेठ, काठमाडौं ।
खानी तथा भूगर्भ विभागको टोलीले माथिल्लो मुस्ताङमा बहुमूल्य युरेनियमको ठूलो खानी रहेको पत्ता लगाएको छ । जेठको पहिलो साता प्रारम्भिक अध्ययन गरेर तीन साताअघि फर्किएको टोलीले लोमान्थाङ क्षेत्रको १० किलोमिटर लम्बाइ र तीन किलोमिटर चौडाइको क्षेत्रमा युरेनियम भण्डार भेटिएको विभागका महानिर्देशक सर्वजितप्रसाद महतोले बताए । “त्यो क्षेत्रको पत्थरमा गामा रे रेडियोधर्मी विकिरण प्रशस्त भेटिएको छ, जसले त्यहाँ युरेनियम भण्डार रहेको पुष्टि गर्छ”, विभागका प्रमुख महतो भन्छन् । उनका अनुसार, यत्रो आकारको युरेनियम खानी संसारमै गनिनेमा पर्छ ।

विभागको प्राविधिक सहितको टोलीले थाकखोला सहितको स्थलगत अध्ययन गर्दा युरेनियम भएको पुष्टि गरे पनि त्यसको गुणस्तर र परिमाणबारे प्रष्ट तस्वीर आउन भने अझै बाँकी छ । प्रयोगशालामा रासायनिक परीक्षण गरेपछि मात्र युरेनियमको गुणस्तर पत्ता लाग्ने विभागका उपमहानिर्देशक हिफजुर रहमान बताउँछन् । तर, प्रारम्भिक अनुसन्धानले मध्यम गुणस्तरको युरेनियमको संकेत गरेको उनले बताए । संसारभरि प्रति टन प्रशोधनमा १००–१५० ग्रामसम्म युरेनियम भेटिंदा पनि उत्खनन् गरिन्छ । यसअघि, मकवानपुरको तिनभङ्गाले क्षेत्रमा गरिएको अध्ययनले त्यहाँ ४० देखि १४०० ग्राम प्रति टन युरेनियम रहेको देखाएको थियो । “मुस्ताङमा परिमाण र गुणस्तर दुवै हिसाबले तिनभङ्गालेभन्दा धेरै युरेनियम भएको अनुमान छ”, रहमानले भने ।

विभागले केहीअघि बैतडीको बाङ्गाबगर, गोराङ लगायतका क्षेत्रमा अध्ययन गर्दा पनि युरेनियमको भण्डार फेला पारेको अध्ययन टोलीमा रहेका विभागका सिनियर डिभिजनल जिओलोजिस्ट धर्मराज खड्का बताउँछन् । १३ वर्षअघि अध्ययन गर्दा पनि विभागले बैतडीमा युरेनियमको संकेत भेटेको थियो । विभागको अध्ययनले मकवानपुर, सिन्धुली, बझाङ, बाजुरा र काठमाडौंका २४ ठाउँमा युरेनियम रहेको देखाएको थियो । तर, मकवानपुरको तिनभङ्गाले, सिन्धुलीको बुका खोला र काठमाडौंको शिवपुरीमा अरू ठाउँमा भन्दा बढी युरेनियम हुनसक्ने अध्ययनले देखाएको थियो ।

परीक्षण गाह्रो

पहिलो चरणको अध्ययन गरे पनि युरेनियमको रासायनिक परीक्षण र विस्तृत अध्ययन गर्न भने गाह्रो रहेको विभाग स्रोत बताउँछ । युरेनियम खोज्न संयुक्त राष्ट्रसंघ अन्तर्गतको ‘अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सी’ (आईएईए) ले सहयोग गरेको विभागसँग परीक्षण गर्ने संयन्त्र छैन । दोस्रो चरणको एक्सआरएफ परीक्षणका लागि आईएईएले मेशीन दिए पनि रासायनिक परीक्षण गर्ने ल्याब र प्रविधि नभएको महानिर्देशक महतो बताउँछन् । रासायनिक परीक्षण नगरी युरेनियमको गुणस्तर पत्ता लगाउन सकिंदैन । आईएईएले विभागका अधिकारीहरूलाई तालिम तथा विभिन्न उपकरण सहायता भने दिएको छ । विद्युत् उत्पादन, आणविक बम र परमाणु परीक्षण गर्न काम लाग्ने युरेनियम नेपालमा पाइने संकेत देखिएपछि आईएईएले यस्तो सहयोग गरेको हो ।

ढुंगा र माटोबाट युरेनियम छान्ने प्रविधि तथा ठूलो लगानी चाहिने भएकाले नेपालले युरेनियमबाट तत्काल फाइदा लिन गाह्रो छ । यसको उत्खनन्का लागि अहिलेसम्म कानून पनि छैन । आणविक ऐनको ड्राफ्ट भने अहिले कानून आयोगमा पुगेको छ । विभागका उपमहानिर्देशक रहमान नेपालले उत्खनन् गरेर आणविक भट्टी सञ्चालन गर्न र अन्य हिसाबले उपयोग गर्न नसके पनि सरकारले नयाँ संरचना खडा गरेर पहिलो चरणको काम गर्न सक्ने बताउँछन् । युरेनियम मिसिएको माटो र ढुंगाबाट युरेनियम छानेर ‘एल्लो केक’ निर्माण गर्न र त्यसलाई विदेश निर्यात गर्न सकिने उनको भनाइ छ । त्यसका लागि विदेशी कम्पनीहरूको आर्थिक र प्राविधिक सहायता लिनुपर्ने उनको सुझव छ । एल्लो केकको मूल्य विदेशी बजारमा प्रति केजी १५०–२३० डलर छ ।

भारत र पाकिस्तानमा युरेनियम पाइएको ग्रेनाइड र साइनाइड चट्टान नेपालमा पनि भएकाले तिनमा युरेनियम हुनसक्ने वरिष्ठ भूगर्भविद् कृष्णप्रसाद काफ्ले बताउँछन् । मुस्ताङमा पत्रे चट्टानमा र बैतडीमा कायान्तरिक चट्टानमा युरेनियम भेटिएको थियो ।

राम्रो सम्भावना

बहुमूल्य युरेनियमको उत्खनन् गरेर अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा बेच्ने हो भने नेपालको अर्थतन्त्रले फड्को मार्न सक्छ । औद्योगिक विकास गरिरहेका छिमेकी भारत र चीन युरेनियमको सम्भावित बजार हुनसक्ने उपमहानिर्देशक रहमान बताउँछन् । आणविक ऊर्जा उत्पादनका लागि भारतले संसारकै ठूलो भण्डार रहेको अष्ट्रेलियासँग युरेनियम किन्ने गरेकोे छ । अविच्छिन्न विकिरणहरू फ्याँक्ने यो रेडियोधर्मी धातुको सानो परिमाणबाट ठूलो मात्रामा विद्युत् उत्पादन गर्न सकिन्छ । ऊर्जाको अत्यन्त शक्तिशाली यो स्रोतबाट संसारका धेरै देशले विद्युत् उत्पादन गर्छन् ।

आणविक हतियार र चिकित्साविज्ञानमा समेत प्रयोग हुने शुद्ध युरेनियम एक ग्रामको मूल्य डेढ करोड रुपैयाँभन्दा बढी पर्छ । सुरक्षाको हिसाबले पनि संवेदनशील रहेको यो धातुको भण्डार र त्यसको गुणस्तरबारे विस्तृत जानकारी सार्वजनिक गरिंदैन । त्यही कारण नेपालका कतिपय ठाउँमा विदेशीले सरकारलाई जानकारी नगराई युरेनियमको अध्ययन गरेको बताइन्छ । चार वर्षअघि तत्कालीन प्रधान न्यायाधीश रामप्रसाद श्रेष्ठले एक भारतीय वैज्ञानिकलाई उद्धृत गर्दै माथिल्लो मुस्ताङ क्षेत्रमा बहुमूल्य युरेनियमको खानी रहेको बताएका थिए । ती वैज्ञानिकले दशकअघि नै प्रयोगशाला परीक्षण गर्दा रेडियोधर्मी विकिरण फेला पारेका थिए । मकवानपुरको तिनभङ्गालेमा पनि दर्जनौं पटक विदेशीहरूले माटो र चट्टान परीक्षण गरेका छन् ।